Bez frustracji nie ma zmiany - spojrzenie psychoanalityczne

Frustracja to nieodłączny element życia psychicznego, który w ujęciu psychoanalitycznym pełni kluczową rolę w rozwoju człowieka. Jedni z najbardziej znanych psychoanalityków zgodnie podkreślali, że sposób, w jaki człowiek doświadcza i przetwarza frustrację, decyduje o jego zdolności do radzenia sobie z rzeczywistością.

Frustracja w ujęciu psychoanalitycznym

„Rozwojowi dziecka powinno towarzyszyć zarówno doświadczenie przyjemności, jak i frustracji. Frustracja prowadzi do aktywnego poszukiwania, a tym samym - do rozwoju percepcji. Pewien poziom frustracji jest niezbędny do ustanowienia zasady rzeczywistości.” - Agnieszka Leźnicka-Łoś

Sigmund Freud wskazywał na konflikt między zasadą przyjemności a zasadą rzeczywistości. Wczesne dzieciństwo charakteryzuje się dążeniem do natychmiastowego zaspokojenia popędów. Jednak z biegiem czasu dziecko musi nauczyć się tolerować opóźnienia w gratyfikacji – to właśnie frustracja zmusza je do adaptacji do realnego świata. Nadmierna frustracja może prowadzić do powstania mechanizmów obronnych, takich jak wyparcie czy regresja.

Melanie Klein poszerzyła tę perspektywę, wskazując na fundamentalną rolę lęku we wczesnym rozwoju. Uważała, że niewielki poziom lęku (i związanej z nim frustracji) stymuluje dziecko do rozwoju i integracji wewnętrznych obiektów, ale zbyt duża ilość może prowadzić do patologicznych form obrony.

Donald Winnicott podkreślał, że dziecko potrzebuje zarówno zaspokojenia, jak i stopniowej frustracji, aby rozwijać zdolność do samoregulacji i tolerowania napięcia. Zbyt szybkie zaspokajanie potrzeb uniemożliwia rozwój myślenia i poczucia odrębności, natomiast nadmierna frustracja może prowadzić do lęku i rozpaczy. Kluczową rolę odgrywa „wystarczająco dobra matka”, która stopniowo dopuszcza frustrację, pomagając dziecku zbudować odporność psychiczną i zdolność do radzenia sobie z rzeczywistością.

Wilfred Bion natomiast zwracał uwagę na rolę frustracji w procesie myślenia. Według niego frustracja jest pierwotnym bodźcem do rozwoju zdolności mentalizacyjnych. Matka, poprzez swoją zdolność „przetwarzania” frustracji dziecka (tzw. funkcja kontenerowania), pomaga mu nauczyć się regulować własne emocje i przekształcać je w myśli. W sytuacji, gdy frustracja jest zbyt intensywna lub niekontenerowana, może prowadzić do rozwoju patologii psychicznej.

Frustracja w dzieciństwie – warunek zdrowego rozwoju

Dziecko, aby rozwinąć autonomię i zdolność do radzenia sobie z przeciwnościami, musi doświadczać frustracji w kontrolowany sposób. W teorii Winnicotta istotne jest, by opiekunowie nie spełniali wszystkich potrzeb dziecka natychmiastowo. Stopniowe odstawianie od piersi, nauka zasypiania bez rodzica czy czekanie na posiłek to przykłady codziennych doświadczeń, które uczą dziecko radzenia sobie z napięciem emocjonalnym.

Jednocześnie, jeśli frustracja jest zbyt duża lub przewlekła (np. przez brak odpowiedzi emocjonalnej ze strony rodziców), może dojść do rozwoju mechanizmów obronnych, które zaburzają rozwój psychiczny dziecka. Zbyt intensywna frustracja prowadzi do lęku, poczucia bezsilności i braku zaufania do otoczenia.

Jak rodzice mogą adekwatnie frustrować dziecko, nie przekraczając granicy destrukcyjnego zaniedbania?

Kluczowe jest:

• stopniowanie trudności – wyzwania powinny być dostosowane do wieku i możliwości dziecka;

• wsparcie emocjonalne – dziecko musi czuć, że jego emocje są akceptowane i rozumiane;

• oferowanie alternatyw – pomaganie dziecku w szukaniu różnych rozwiązań problemów;

• dawanie przestrzeni na wyrażenie emocji – frustracja jest naturalna, a dziecko powinno mieć przestrzeń do jej przeżywania.

  
  

Frustracja w dorosłości – niezbędny element terapii

Frustracja to nie tylko element dzieciństwa – odgrywa również kluczową rolę w dorosłym życiu, szczególnie w terapii psychoanalitycznej. Pacjenci często przychodzą na terapię z nadzieją na natychmiastowe rozwiązanie problemów, jednak proces terapeutyczny wymaga konfrontacji z własnymi ograniczeniami i wewnętrznymi konfliktami.

W terapii psychoanalitycznej frustracja pojawia się, między innymi, w relacji terapeutycznej. Pacjent może doświadczać niezaspokojenia swoich potrzeb w relacji z terapeutą, co prowadzi do konfrontacji z własnymi mechanizmami obronnymi. Odpowiednio przepracowana frustracja pomaga w budowaniu dojrzałości emocjonalnej i lepszego funkcjonowania w relacjach interpersonalnych.

Dojrzałe radzenie sobie z frustracją różni się od mechanizmów obronnych tym, że pozwala na integrację negatywnych doświadczeń i rozwój osobowości. Z kolei niedojrzałe sposoby radzenia sobie z frustracją mogą obejmować unikanie konfrontacji, projekcję winy na innych czy regresję do wcześniejszych etapów rozwoju psychicznego.

Frustracja jako klucz do zmiany

Zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości, umiejętność znoszenia frustracji jest niezbędna dla zdrowego funkcjonowania psychicznego. W dzieciństwie pozwala na rozwój autonomii i zdolności do samoregulacji, natomiast w dorosłości na budowanie dojrzałych relacji i rozwój osobowości. W psychoterapii frustracja jest często katalizatorem zmiany, gdyż konfrontuje pacjenta z jego ograniczeniami, pomagając w ich integracji i przepracowaniu.

Zdolność do tolerowania frustracji, zamiast jej unikania lub tłumienia, jest kluczowym czynnikiem umożliwiającym rozwój psychiczny. Jak pisał Freud, dojrzewanie polega na stopniowym przechodzeniu od zasady przyjemności do zasady rzeczywistości, a tym samym na akceptowaniu frustracji jako nieodłącznego elementu życia.

Bibliografia:

Bion, W. R. (2021). Uczenie się na podstawie doświadczenia . Oficyna Ingenium.

Freud, S. (2012). Poza zasadą przyjemności. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hańbowski, W. (2023). Wykłady z Freuda. Wydawnictwo Instytut Studiów Psychoanalitycznych im. Hanny Segal

Klein, M. (2022). Pisma Melanie Klein tom III. Zawiść i wdzięczność oraz inne prace z lat 1946-1963. Wydawnictwo GWP

Leźnicka-Łoś, A. (2012). Podstawy terapii psychoanaltiycznej. Teoria i Praktyka. Wydawnictwo Imago

Winnicott, D. W. (2010). Dziecko, jego rodzina i świat  . Oficyna Ingenium.

Winnicott, D. W. (2011). Zabawa a rzeczywistość. Wydawnictwo Imago.